Στην ιστορική εξέλιξη των κοινωνιών έχει έμπρακτα αποδειχθεί πως μόνο όταν υπάρχει πλήρης σεβασμός και αρμονία μεταξύ ατόμου-πολίτη και συνόλου-πολιτείας μπορεί να διασφαλιστεί, ισορροπημένα, η ατομική και συλλογική πρόοδος. Η ορθότερη μορφή πολιτειακής οργάνωσης που συμβάλλει κατά τρόπο αξιοκρατικό, ισότιμο και ελεύθερο στην έκφραση των ιδεών και στην ανάληψη πρωτοβουλιών είναι η δημοκρατία.

Είναι το πολίτευμα που δομείται πάνω στη βούληση του λαού, υπηρετείται από το λαό και, κυρίως, αποβλέπει στο όφελος του λαού. Άρα κάθε πράξη που προσβάλλει ή υποτιμά αυτό το πολίτευμα ουσιαστικά απειλεί την ελευθερία και την πρόοδο της κοινωνίας. Για τη χώρα που γέννησε τη δημοκρατία και με την οποία είναι συνυφασμένη, οι πράξεις υπονόμευσής της και αποχής από τα κοινά χρήζουν άμεσης αντιμετώπισης.

Υπάρχει μία αναπόσπαστη σχέση μεταξύ δημοκρατίας και πολιτισμού, που τελικά αναδεικνύει το πολίτευμα αυτό σαν τον ιδανικότερο τρόπο διακυβέρνησης. Δεν θα μπορούσε να ισχύσει κάτι διαφορετικά, αφού το συγκεκριμένο πολίτευμα θεμελιώνεται πάνω σε αξίες καθοριστικής σημασίας, όπως είναι η αξιοκρατία, η ισονομία και η πλειοψηφία. Όσο και αν οι κοινωνίες πειραματίστηκαν και με άλλους τύπους διακυβέρνησης, η δημοκρατία έχει την κυρίαρχη θέση, καθώς μέσα από αυτήν διαμορφώνεται γενικότερα ένας τρόπος ζωής. Απαιτεί όμως αγώνα και συνειδητή προσπάθεια η διαφύλαξή της, και σε καμία περίπτωση δεν την ωφελεί η αποχή του πολίτη από τα κοινά.

Παράγοντες που απειλούν τη δημοκρατία

• Απουσιάζει το πολιτικό ήθος και ύφος. Η εφαρμογή όλων των πολιτικών ιδεολογιών στην πράξη περισσότερο απογοήτευσαν το λαό παρά ανταποκρίθηκαν στις προσδοκίες του. Οι πολιτικοί δεν υπηρέτησαν τη βούληση του λαού, δεν συνειδητοποίησαν τη μοναδικότητα του λειτουργήματός τους αλλά, αντίθετα, βρέθηκαν συνεργοί σε κρούσματα αισχροκέρδειας και παρανομίας. Αυτό προκάλεσε την απαξίωση του πολιτικού συστήματος και οδήγησε τους περισσότερους πολίτες στην αποχή από αυτό.
• Η αδυναμία της πολιτείας να δώσει λύση σε σημαντικά θέματα της καθημερινότητας και να επιβεβαιώσει έμπρακτα το σεβασμό προς τον πολίτη οδήγησε πολλούς στην απομάκρυνση από τα κοινά. Υπάρχει η εκτίμηση ότι δεν είναι τελικά αμοιβαία και αμφίδρομη η σχέση πολίτη-πολιτείας, καθώς η πολιτεία δεν παρέχει ισότιμα το αγαθό της παιδείας, της υγείας και της εργασίας. Ο πολίτης απέχει από το συλλογικό βίο θεωρώντας ότι δεν μπορεί να προκαλέσει καμία ουσιαστική αλλαγή.
• Με αυτόν τον τρόπο διαμορφώνεται μία έντονα ατομικιστική διάθεση και το άτομο χάνει κάθε πρόθεση για κοινωνική συμπεριφορά, συλλογική έκφραση και συνείδηση, θεωρεί ότι η ατομική πρόοδος μπορεί να υπάρξει ανεξάρτητα από τη συλλογική και οργανώνει έναν προσωπικό τρόπο ζωής.
• Η καθημερινότητα είναι ιδιαίτερα εξαντλητική και ψυχοφθόρα μέσα από σύνθετες και απαιτητικές καταστάσεις που καλείται να διαχειριστεί ο πολίτης, συχνά χωρίς την άμεση συμβολή του κράτους, σε θέματα όπως η ανεργία και η εγκληματικότητα, το οικολογικό πρόβλημα και η οικονομική και ανθρωπιστική κρίση. Όλα αυτά όμως τα προβλήματα απορροφούν το δυναμισμό του πολίτη, ο οποίος δεν έχει καμία απολύτως διάθεση αλλά ίσως ούτε και ουσιαστικό χρόνο για κοινωνική δράση.
• Η δημοκρατία θεωρήθηκε δεδομένο αγαθό κυρίως κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την αδιαφορία και τον εφησυχασμό και τελικά την ελάχιστη συμμετοχή σε αυτήν.
• Ο σύγχρονος τρόπος ζωής αφαίρεσε από τον άνθρωπο κάθε στοιχείο πνευματικότητας. Η κυριαρχία της τεχνολογίας, η παγκοσμιοποίηση και η ξενομανία και γενικότερα η έλλειψη ουσιαστικών ανθρώπινων σχέσεων άμβλυναν την κριτική ικανότητα, τη δυνατότητα διατύπωσης τεκμηριωμένων θέσεων και οδήγησαν σε μία μαζική στάση ζωής και συμπεριφοράς. Η συμμετοχή όμως στα κοινά απαιτεί συλλογικότητα, δράση, υπευθυνότητα και προβληματισμό, ευρεία ενημέρωση και πάντα μέσα από το πρίσμα των χαρακτηριστικών και των αναγκών της κάθε χώρας.
• Απουσιάζουν τα υγιή πολιτικά πρότυπα, που ακόμη και αν υπάρχουν ελάχιστα προβάλλονται κυρίως μέσα από τα μέσα ενημέρωσης. Έτσι, ο σύγχρονος πολίτης και ειδικότερα, ο νέος δεν έχει εμπειρία και δε διαθέτει τα πρότυπα της ουσιαστικής, δημιουργικής συμμετοχής στον πολιτικό βίο. Συχνά απουσιάζουν και οι πρακτικές γνώσεις, αφού η δημοκρατική αγωγή συσχετίζεται άμεσα και με την εκπαίδευση.
• Η δημοκρατία απειλείται συχνά όταν περιορίζεται η αυτενέργεια και η πολιτική ανεξαρτησία ενός λαού. Βέβαια αυτό είναι επακόλουθο της ένταξης των κρατών σε ευρύτερες ομάδες-συνασπισμούς κοινωνιών.

Οφέλη συμμετοχής στα κοινά – σημασία δημοκρατίας

• Η συμμετοχή στα κοινά και η προστασία της δημοκρατίας αναδεικνύουν πολίτες με συλλογική συνείδηση και κοινωνική δράση. Είναι πολίτες που έχουν εύστοχα κοινωνικοποιηθεί και που κατανοούν ότι η αξία του ανθρώπου και του πολίτη δεν μπορεί να φανεί επιλέγοντας το περιθώριο και την στείρα αντίδραση, αλλά ότι οι κοινωνίες βελτιώνονται πραγματικά μέσα από τη συμμετοχή και τη δράση των πολιτών σε αυτές.
• Ο πολίτης επιβεβαιώνει ότι διαθέτει κριτική ικανότητα, υπεύθυνη και ώριμη συμπεριφορά και ότι δεν κινείται σε ατομικιστικά πλαίσια.
• Υπάρχει μία πολυφωνία και μέσα από τις πολλές και διαφορετικές εκτιμήσεις και απόψεις αυξάνονται οι πιθανότητες για τη λήψη σωστών αποφάσεων και την επίλυση προβλημάτων. Έτσι χαράσσεται δημιουργικά το μέλλον της κοινωνίας και υπάρχει σταθερή βάση για κάθε προοπτική εξέλιξης σε όλους τους τομείς της ζωής, στην οικονομία, στην επιστήμη και την τέχνη.
• Με τη συμμετοχή στα κοινά και την προάσπιση της δημοκρατίας, ο πολίτης αποδεικνύει ότι έχει έναν έντονα ανθρωποκεντρικό προσανατολισμό, σέβεται τη διαφορετικότητα και απορρίπτει κάθε μορφή προκατάληψης και φανατισμού.
• Κυρίως, όμως, προστατεύει την ίδια τη δημοκρατία, γιατί η δημοκρατία υπάρχει μόνο μέσα από τη συμμετοχή των πολιτών σε αυτήν, σε αντίθετη περίπτωση διαμορφώνονται προοπτικές για την επιβολή του λαϊκισμού και των συγκεντρωτικών καθεστώτων.
• Η συμμετοχή στα κοινά διασφαλίζει τη σχέση πολίτη-πολιτείας, προστατεύει το σύνολο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, κατοχυρώνει ένα πνεύμα ελευθερίας, κοινωνικής δικαιοσύνης και αλληλεγγύης. Στηλιτεύει την αυταρχικότητα, την αυθαιρεσία της εξουσίας.
• Κυρίως αναδεικνύει την αξία του ανθρώπου και του συνανθρώπου, γιατί η δημοκρατία είναι το πολίτευμα που πάνω από όλα σέβεται τον ίδιο τον άνθρωπο και τα δημιουργήματά του, τις παραδόσεις και τον πολιτισμό του.

ΡΟΛΟΣ ΣΧΟΛΕΙΟΥ

• Το σχολείο έχει ουσιαστική συμβολή στη διαμόρφωση δημοκρατικής συνείδησης. Αρχικά, προσφέρει όλες τις απαραίτητες γνώσεις σε ό,τι αφορά τη λειτουργία της δημοκρατίας. Οι περισσότεροι πολίτες αγνοούν βασικές αρχές του δημοκρατικού πολιτεύματος, όπως είναι τους νόμους, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις, τον τρόπο λειτουργίας βασικών μορφών της εξουσίας. Τις γνώσεις αυτές μπορεί να τις προσφέρει η διδασκαλία συγκεκριμένων μαθημάτων, όπως είναι η Πολιτική Παιδεία και Αγωγή.
• Το σχολείο είναι ικανό να διαμορφώσει κουλτούρα και στάση ζωής, τη συνείδηση που απαιτεί να διαθέτει ένας δημοκρατικός πολίτης. Σε αυτό θα συμβάλουν οι ανθρωπιστικές επιστήμες, η γνώση της ιστορίας, όχι μόνο της εθνικής αλλά και της παγκόσμιας, η εκμάθηση γλωσσών και η διάσωση των παραδόσεων, ώστε μέσα από όλα αυτά οι νεαροί μαθητές και μετέπειτα ενήλικες πολίτες αντιλαμβάνονται τη σημασία του διαλόγου, της πολυφωνίας, της διαφορετικότητας, αλλά και της αξιοκρατίας και της μαχητικότητας που όλα μαζί συνθέτουν το δημοκρατικό ιδεώδες.
• Εμπειρικά και βιωματικά μέσα στο χώρο του σχολείου, η δημοκρατία γίνεται πράξη στις μαθητικές κοινότητες, καθώς με αυτές υλοποιούνται βασικές αρχές της δημοκρατικής συμπεριφοράς. Το δικαίωμα του «εκλέγειν» και «εκλέγεσθαι», η ανάληψη πρωτοβουλιών, οι ερευνητικές εργασίες, η συμμετοχή σε εθελοντικά κινήματα, ο σεβασμός στη συλλογικότητα και η απόρριψη κάθε προκατάληψης και μορφής εκφοβισμού οδηγούν σταδιακά στον ενστερνισμό της δημοκρατίας.

            Η δημοκρατία είναι τρόπος και στάση ζωής, δεν είναι απλά ένα πολίτευμα. Είναι η ύψιστη παρακαταθήκη του ελληνισμού στην παγκόσμια κοινότητα και κυρίαρχος σύμβουλος στις ενέργειες και τις αποφάσεις των νεότερων.